آشنایی با علائم کمبود ویتامین دی و عوارض آن

ویتامین دی، که به‌عنوان “ویتامین آفتاب” نیز شناخته می‌شود، یکی از مواد مغذی حیاتی برای حفظ سلامت استخوان‌ها، سیستم ایمنی و عملکرد کلی بدن است. این ویتامین از طریق قرار گرفتن در معرض نور خورشید، مصرف غذاهای غنی مانند ماهی‌های چرب و یا مکمل‌ها، برای بدن تأمین می‌شود. با این حال، کمبود ویتامین D در بسیاری از جوامع، به‌ویژه در مناطقی با نور خورشید محدود، به یک مشکل شایع تبدیل شده است. علائم کمبود ویتامین دی ممکن است در ابتدا نامحسوس باشند، اما در صورت عدم توجه، می‌توانند به عوارض جدی مانند پوکی استخوان یا ضعف سیستم ایمنی منجر شوند. هدف از این نوشتار تخصصی، بررسی جامع علائم این کمبود، تأثیرات آن بر بدن و راه‌های تشخیص و پیشگیری است تا اطلاعات دقیق و کاربردی در اختیار مخاطبان ویتاپلن قرار گیرد.

نقش ویتامین دی در بدن

ویتامین دی در تنظیم سطح کلسیم و فسفر در خون نقش اساسی دارد و برای استحکام استخوان‌ها ضروری است. این ویتامین همچنین در تقویت سیستم ایمنی، کاهش التهاب و تنظیم رشد سلولی مشارکت می‌کند ⁽¹⁾. اما بهتر است بدانیم که وقتی در مورد نقش‌های ویتامین دی در بدن صحبت می‌شود، فرم فعال آن یعنی کلسیتریول (Calcitriol/1,25-dihydroxycholecalciferol) و یا ارکلسیتریول (Ercalcitriol/1,25-dihydroxyergocalciferol) مدنظر است.

 بدن انسان، در حضور نور UVB خورشید،7-دهیدروکلسترول (7-Dehydrocholesterol) موجود در پوست را به ویتامین D3 (کوله کلسیفرول/Cholecalciferol) تبدیل می‌کند؛ این ویتامین از غذا‌های حیوانی هم به‌دست می‌آید. ویتامین D2 (Ergocalciferol) نیز، از طریق مصرف گیاهان، قارچ‌ها و برخی مکمل‌ها برای بدن تامین می‌شوند. این اَشکال ویتامین D، تحت تاثیر واکنش‌های آنزیمی در کبد و کلیه‌ها، ابتدا به 25-هیدروکسی ویتامین دی (Calcifediol یا Ercalcidiol) و در نهایت به فرم فعال تبدیل می‌شوند ⁽²⁾. علائم کمبود ویتامین دی زمانی ظاهر می‌شوند که سطح سرمی 25-هیدروکسی ویتامین D (شاخص اصلی وضعیت این ویتامین) به کمتر از 20 نانوگرم بر میلی‌لیتر برسد ⁽³⁾. به‌عنوان مثال، فردی که به مدت طولانی در محیط بسته کار می‌کند، ممکن است بدون اطلاع از کاهش این ویتامین، با مشکلات سلامتی مواجه شود. این کمبود می‌تواند بر سلامت جسمی و روانی تأثیر بگذارد.

خستگی و ضعف عمومی: اولین نشانه‌ها

یکی از اولین علائم کمبود ویتامین دی، احساس خستگی مداوم و ضعف عمومی است که اغلب با خواب کافی برطرف نمی‌شود. این عارضه ممکن است به دلیل نقش ویتامین دی در تولید انرژی در سطح سلولی رخ ‌دهد ^{(4, 5)}. به‌عنوان مثال، یک کارمند 35 ساله که در زمستان با کاهش انرژی و بی‌حالی مواجه شده بود، پس از آزمایش خون و مشاهده سطح 12 نانوگرم بر میلی‌لیتر، با مصرف مکمل بهبود یافت. این علامت معمولاً با افزایش دریافت ویتامین دی از طریق نور خورشید یا مکمل‌ها قابل‌کنترل است.

 طبق مقاله‌ای در European Journal of Cardiovascular Medicine (EJCM):

”A cross-sectional study was conducted involving 100 adult patients (aged 18–60 years) diagnosed with CFS based on CDC criteria. …Among the 100 participants, 68% were found to have Vitamin D deficiency, 22% had insufficiency (20–30 ng/mL), and only 10% had sufficient levels (>30 ng/mL). A significant association was found between Vitamin D deficiency and higher fatigue severity scores (p<0.01).”

از بین 100 فرد مورد مطالعه که مبتلا به سندروم خسنگی مزمن بودند، 68 نفر کمبود ویتامین D داشته و سطح این ویتامین در 22 نفر پایین گزارش شده بود.

جالب است بدانید که خستگی مزمن از علائم کمبود ویتامین B12 نیز می‌باشد. با مراجعه به مقاله “آشنایی با علائم کمبود ویتامین B12 و تأثیرات آن بر سلامتی” در مجله ویتاپلن، می‌توانید با سایر نشانه‌های کمبود این ویتامین و نکات پیرامون تشخیص، پیشگیری و درمان آن‌ها آشنا شوید.

درد استخوان و عضلات

علائم کمبود ویتامین دی اغلب با درد در استخوان‌ها و عضلات همراه هستند، به‌ویژه در ناحیه کمر، پاها و لگن. این مشکل به دلیل کاهش جذب کلسیم و فسفر و همچنین ضعف ساختار استخوانی ایجاد می‌شود ^{(6, 7, 8)}. در کودکان، این کمبود می‌تواند به راشیتیسم (نرمی استخوان/Rickets) و استئومالاسی (نرم‌استخوانی/Osteomalacia) همزمان منجر شود، در حالی که در بزرگسالان صرفا ممکن است به استئومالاسی بینجامد ⁽⁹⁾. برای مثال، بیماری که از درد مزمن کمر شکایت دارد، پس از اندازه‌گیری سطح ویتامین دی و مشاهده کمبود، ممکن است با دریافت دوز مناسب به مدت 16 هفته، کاهش قابل‌توجهی در علائم خود گزارش کند ⁽¹⁰⁾. در این مورد آیا کمبود ویتامین دی خطرناک است؟ بله، این عارضه در صورت عدم درمان می‌تواند به شکستگی‌های استخوانی منجر شود.

ضعف سیستم ایمنی و بیماری‌های مکرر

ویتامین دی نقش مهمی در تقویت سیستم ایمنی دارد و کمبود آن ممکن است فرد را مستعد عفونت‌های مکرر، به‌ویژه سرماخوردگی و آنفلوآنزا کند ⁽¹¹⁾. علائم کمبود ویتامین دی در این زمینه شامل افزایش دفعات بیماری‌های تنفسی است ⁽¹²⁾. به‌عنوان مثال، یک معلم که هر ماه به سرماخوردگی مبتلا می‌شود، پس از بررسی و مشاهده کمبود ویتامین دی، ممکن است با مصرف دوز مناسبِ روزانه از این ماده مغذی، بهبود چشمگیری در سلامت خود تجربه کند. این موضوع، اهمیت این ویتامین را در دفاع از بدن نشان می‌دهد.

افسردگی و تغییرات خلقی

علائم کمبود ویتامین دی در زنان و مردان تنها به جسم محدود نمی‌شوند و بر سلامت روان نیز اثر می‌گذارند. ارتباط بین سطح پایین این ویتامین و افسردگی در مطالعات متعدد بررسی شده است، زیرا ویتامین دی در تنظیم سروتونین، یک انتقال‌دهنده عصبی مرتبط با خلق‌وخو، نقش دارد ⁽¹³⁾. به‌عنوان مثال، در یک مطالعه در سال 2021، حدود 60 درصد از دانشجویان با سطوح پایین ویتامین دی، دارای علائم افسردگی بودند ⁽¹⁴⁾. این عارضه به‌ویژه در مناطق کم‌نور شایع است.

ریزش مو و مشکلات پوستی

کمبود ویتامین دی می‌تواند بر سلامت پوست و مو نیز تأثیر بگذارد. علائم کمبود ویتامین دی در این حوزه شامل ریزش موی غیرعادی یا نازک شدن تارهای مو است که به دلیل نقش این ویتامین در چرخه رشد فولیکول‌های مو ایجاد می‌شود ^{(15, 16)}. برای مثال، در بیماری‌هایی مانند آلوپسی آره‌آتا (alopecia areata/ریزش موی سکه‌ای)، معمولا سطوح پایین ویتامین دی مشاهده می‌شود ⁽¹⁷⁾. این علامت نشان‌دهنده ارتباط بین ویتامین دی و سلامت پوست و مو است.

گروه‌های در معرض خطر کمبود ویتامین دی

برخی افراد بیشتر در معرض علائم کمبود ویتامین دی قرار دارند. افرادی که پوست تیره دارند، به دلیل ملانین بالاتر، ویتامین دی کمتری از نور خورشید تولید می‌کنند ⁽¹⁸⁾. سالمندان، به دلیل کاهش توانایی پوست در سنتز این ویتامین، و افرادی که در مناطق شمالی با نور خورشید محدود زندگی می‌کنند، نیز در این گروه هستند ^{(19, 20)}. همچنین، بیماران با مشکلات گوارشی مانند سلیاک یا کرون، که جذب چربی (و در نتیجه ویتامین دی) را مختل می‌کنند، در معرض خطرند ⁽²¹⁾. این گروه‌ها بهتر است به‌طور منظم سطح این ویتامین را بررسی کنند.

تشخیص و آزمایش‌های لازم

تشخیص علائم کمبود ویتامین دی از طریق آزمایش خون و اندازه‌گیری سطح 25-هیدروکسی ویتامین دی انجام می‌شود. سطح مطلوب بین 20 تا 50 نانوگرم بر میلی‌لیتر است، و مقادیر کمتر از 20 نانوگرم بر میلی‌لیتر می‌توانند نشانه کمبود باشند ⁽²²⁾. در موارد شدید (کمتر از 12 نانوگرم بر میلی‌لیتر)، درمان با دوزهای بالا (معمولا 25000 تا 50000 واحد هفتگی) تحت نظر پزشک آغاز می‌شود ⁽²³⁾. این آزمایش برای پیشگیری از عوارض طولانی‌مدت ضروری است.

پیشگیری و درمان کمبود ویتامین دی

برای جلوگیری از بروز علائم کمبود ویتامین دی، قرار گرفتن در معرض نور خورشید به مدت 15 تا 30 دقیقه در روز (بسته به رنگ پوست و مکان جغرافیایی) توصیه می‌شود ^{(24, 25)}. مصرف غذاهایی مانند سالمون، زرده تخم‌مرغ و شیر غنی‌شده نیز مفید است. مکمل‌های ویتامین دی (مثل قرص ویتامین د۳) با دوز 600 تا 2000 واحد بین‌المللی روزانه برای اکثر بزرگسالان مناسب است. به‌عنوان مثال، یک فرد که در منطقه ابری زندگی می‌کند، ممکن است با مصرف روزانه 1000 واحد و 20 دقیقه آفتاب‌گیری، سطح ویتامین دی خود را از 18 به 32 نانوگرم بر میلی‌لیتر برساند. رعایت این اقدامات و توجه به نکات پیرامون درمان خانگی کمبود ویتامین دی، از مشکلات مرتبط با کمبود جلوگیری می‌کند.

کلام آخر

علائم کمبود ویتامین دی در مردان و زنان، از خستگی و درد استخوان گرفته تا افسردگی و ضعف ایمنی، می‌توانند کیفیت زندگی را به‌طور قابل‌توجهی تحت تأثیر قرار دهند. این کمبود، اگرچه در ابتدا ممکن است خفیف به نظر برسد، در صورت عدم درمان به عوارض جدی مانند پوکی استخوان یا بیماری‌های مزمن منجر می‌شود. گروه‌های در معرض خطر، مانند سالمندان و افراد با پوست تیره، باید به دریافت کافی این ویتامین از طریق نور خورشید، غذا یا مکمل‌ها توجه ویژه‌ای داشته باشند. تشخیص به‌موقع با آزمایش خون و اقدامات پیشگیرانه، بهترین راهکار برای مدیریت این مشکل است. در نهایت، آگاهی و مراقبت منظم، سلامتی را تضمین می‌کند.